Այս
համարում
Հայերեն
բաժին
Հայաստան․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․2
Տխրունի․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․10
Հայկականք․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․12
Պարսկերեն
բաժին
Թուրքերենը
և աշխարհի
լեզվաընտանիքները․․․․․․․․․․․․․․․․1
Ակնարկ
թարգմանության
արվեստին․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․3
Շապիկի
առաջին էջը` Ոտքի
հանեք
ժողովրդին․․, Ի
պաշտպանություն
Եկեղեցու․․
Շապիկի
վերջին էջը՝ Էդ.
Բաղդասարյանի
նոր գրքերը
Համար 304, Փետրվար 2024թ․
No. 304, Feb. 2024
ماهنامه
لویس –
شماره 304 اسفند
ماه 1402
ԼՈՒՅՍամսագիր
Արտոնատեր
եւ գլխավոր
խմբագիր՝
Էդ.
Բաղդասարյան
Խմբագրական
կազմ՝
Էդ.
Բաղդասարյան,
Թամար
Փանոսյան,
Վանիկ
Բաղդասարյան, Թամ
Ղարախանյան
Փոստարկղ 15875-9488 Թեհրան
- Իրան
Էլեկտրոնային
փոստ՝ louys_monthly@yahoo.com
Ինտերնետային
հասցեն՝ www.louysonline.com
LOUYS
Armenian Cultural and Social Monthly
License-holder and Editor-in-Chief
Edic Baghdasarian
www.Edic-Baghdasarian.com
WEB master: E.B․ Baghdasarian
POBox 15875-9488
Tehran – Iran
E-mail : louys_monthly@yahoo.com
Internet : www.louysonline.com
Հոդվածների հեղինակների կարծիքները կարող են չհամընկնել խմբագրության տեսակետներին:
Արտատպության դեպքում հղումը «ԼՈՒՅՍ» - ին պարտադիր է:
ماهنامه
لويس
صاحب امتياز
، مدیر
مسئول و
سردبير: اديك
باغداساريان
نشـاني
نشریه : تهران
صندوق پستي 9488-15875
پست
الكترونيكي:
louys_monthly@yahoo.com
نشـاني
اينترنـت :
www.louysonline.com
Ոտքի հանեք
ժողովրդին և
գործեք,
այլապես Հայաստանին
կսպասի
Արցախի
ճակատագիրը՝
շատ ավելի վատ
հետևանքներով.
հայտարարություն
10.02.2024
Միավորվեք
մեկ նշանաբանով՝
ով դեմ է գործող
իշխանության
կողմից տարվող
քաղաքականությանը,
նա դաշնակից
է այս գլխավոր
պայքարում: Ներկայացրեք
հասարակությանը
ձեր ծրագիրը,
ոտքի հանեք
ժողովրդին և գործեք:
Այլապես մոտալուտ
ապագայում Հայաստանին
կսպասի Արցախի
ճակատագիրը՝
շատ ավելի
վատ հետևանքներով,
քանի որ ոչ
փախչելու
տեղ կա, ոչ էլ
տարհանվելու:
Այս մասին
հայտարարություն
է տարածել «Որդիների
Կանչ» ՀԿ-ն:
«Հարգելի այս
ազգակործան
իշխանությանը
ընդդիմադիր
ուժեր, քաղաքական
գործիչներ,
քաղաքագետներ,
քաղտեխնոլոգներ,
կուսակցություններ,ՀԿ-ներ,
Շարժումներ,
լրագրողներ,
լրատվականներ,
մեդիաներ,
բլոգերներ,
ակտիվ, երկրի
ճակատագրով
մտահոգ և տառապող
հայրենասեր
հայրենակիցներ:
Դադարեք մեկնաբանել
իշխանության
ազգադավ
մտքերը, պետությունը
մասնատելու,
ժողովրդին
պառակտելուն
ուղղված լրատվական
դաշտ միտումնավոր
նետված մեկը
մյուսից աբսուրդի
հասնող անընդունելի
և իհարկե դատապարտելի
թեզերը:
Գիտենք, գիտենք,
գիտենք այդ ամենը
և հասկանում
ենք: Սակայն բավ
է սպասարկել
թրքահպատակ
իշխանության
օրակարգերը: Միևնույնն
է, դրանով ազգի
ճակատագրով
մտահոգ քաղաքացիները
չեն շատանում,
ովքեր պատրաստ
կլինեն ոտքի
կանգնել հանուն
իրենց արժանապատվության,
հանուն հայ
մնալու,հանուն
պետության ազատության
ու անկախության,
ինչի համար իրենց
կյանքը զոհաբերեցին
հազարավոր
մեր որդիները:
Որովհետև, ովքեր
դա հասկացել
են, արդեն հասկացել
են, և 3 տարին ու 3
ամիսը ավելի
քան բավարար
էր դա հասկանալու
և դրանում համոզվելու
համար:
Ազգի նվիրյալների
սրտերը էլ
չեն դիմանում
հայրենիքի
երկիրն ու երկինքը
պատած այս
ճնշող ու գարշելի
մթնոլորտին:
Դարձեք մեկ
վճռական ուժ,
միավորեք
ձեր բոլոր տեսակի
ռեսուրսները,
մի կողմ դրեք
ձեր բոլոր ամբիցիաներն
ու քեները, մեղավորների
փնտրտուքը: Դրանով
միայն վնաս էք
տալիս պետության
փրկության
գործին: Խոսեք
մեկ լեզվով, իրար
հարգելով և հանդուրժելով,
և միայն մեկ
թեմայի
շուրջ՝ ինչպես
հեռացնել պետությունը
կործանող իշխանությանը,
սա՛ պետք է լինի
ամբողջ ըննդիմադիր
դաշտի օրակարգը,
սկսած լրագրողներից,
լրատվականներից,
վերջացրած
սոց. ցանցերի
օգտատերերով,
և գործադրեք
դրա իրականացման
համար ձեր բոլոր
ջանքերը, այլ
ոչ թե առավոտից
առավոտ մեկնաբանեք
այս կամ այն՝
իրենց արդեն
վիլայեթական
պաշտոնյաներ
երևակայած
ազգադավների
հայտարարություններն
ու անհեթեթությունները։
Դրանով դուք
սպառում եք
ձեր էներգիան
ու ցասումը՝
իրական պայքարի
համար տակը
բան չթողնելով
։
Միավորվեք
մեկ նշանաբանով՝
ով դեմ է գործող
իշխանության
կողմից տարվող
քաղաքականությանը,
նա դաշնակից
է այս գլխավոր
պայքարում: Ներկայացրեք
հասարակությանը
ձեր ծրագիրը,
ոտքի հանեք
ժողովրդին և գործեք:
Այլապես մոտալուտ
ապագայում Հայաստանին
կսպասի Արցախի
ճակատագիրը՝
շատ ավելի
վատ հետևանքներով,
քանի որ ոչ
փախչելու
տեղ կա, ոչ էլ
տարհանվելու»։
«Հրապարակ».
Ի
պաշտպանություն
եկեղեցու,
դիմադրության
շարժում է
ձեւավորվում
10.02.2024
«Հրապարակ»
թերթը գրում
է. «Հայ առաքելական
եկեղեցու
դեմ փետրվարի
24-ին նախատեսված
բողոքի ակցիային
զուգահեռ, ի
պաշտպանություն
եկեղեցու, դիմադրության
շարժում է ձեւավորվում։
Որոշ տեղեկություններով՝
նախաձեռնողն
Էջմիածնում
հայտնի Արթուր
Ասատրյանի՝ Դոն
Պիպոյի մարդիկ
են, որոնք որոշել
են հակահարված
տալ եկեղեցու
դեմ արշավանքներ
նախաձեռնողներին։
Բացի այդ, մարդիկ
նաեւ սոցիալական
հարթակներում
են պատրաստակամություն
հայտնում՝
կանխելու
այդ արշավը։Նշենք,
որ Վարդանանց
շարժումն օրերս
«Փրկենք մեր եկեղեցին
եւ մեր երեխաներին»
խորագրով
հայտարարություն
էր տարածել
եւ փետրվարի
24-ին, ժամը 15։00-ին
քաղաքացիներին
հրավիրել Էջմիածնի
կենտրոնական
հրապարակ, որտեղից
մեկնարկելու
է իրենց բողոքի
ակցիան՝ ընդդեմ
Ամենայն հայոց
կաթողիկոսի։
Այս շարժումը,
ըստ էության, 2019
թվականին նախաձեռնված
«Նոր Հայաստան՝
նոր հայրապետ»
կարգախոսով
շարժման շարունակությունն
է, որի անդամները
հետագայում
անգամ պաշտոններ
ստացան։ Բայց
եկեղեցի չհաճախող,
պատարագներին
չմասնակցող, Մայր
Աթոռի հետ հարաբերությունները
խզած իշխանությունը
որոշել է Հայ
առաքելական
եկեղեցու
դեմ պայքարը
շարունակել»
Վրաստանի իշխանությունները
մեծացրել են Հայ
առաքելական
եկեղեցու
ֆինանսավորումը
04.02.2024
Վրաստանի
կրոնի գործերի
պետական
գործակալությունը
հայտնել է, որ 2024
թվականին
չորս կրոնական
միավորումների
(իսլամական,
հրեական, հռոմեական
կաթոլիկ և հայ
առաքելական)
պետական
ֆինանսավորումը
կավելանա 1 միլիոն
լարիով՝ 5,5 միլիոն
լարիից դառնալով
6,5 միլիոն լարի,
հայտնում է
Грузия Online-ը։
Նշվում
է, որ բոլոր
չորս կրոնական
միավորումները
2014 թվականից ֆինանսավորվում
են պետական
բյուջեից։ Սա
երկրի վերջերս
հրաժարական
տված վարչապետ
Իրակլի Ղարիբաշվիլիի
որոշումն է, որը
նա կայացրել
է իր առաջին
ժամկետում։
Գործակալության
հաղորդագրության
մեջ ասվում է,
որ ֆինանսավորման
նպատակը
խորհրդային
տոտալիտար
ռեժիմի ժամանակ
պատճառված
նյութական և բարոյական
վնասի մասնակի
փոխհատուցումն
է։ Սա հենց
այն նպատակն
է, որը հայտարարվել
էր 2014 թվականին,
երբ որոշվեց
պետական
ֆինանսավորում
հատկացնել
չորս կրոնական
միությունների։
Միաժամանակ
պետբյուջեից
ֆինանսավորվում
է նաև Վրաց
ուղղափառ եկեղեցին,
որին հատուկ
կարգավիճակ
և կարևոր արտոնություններ
են շնորհվել 2002
թվականին
կնքված սահմանադրական
համաձայնագրով։
2024 թվականի
պետբյուջեում
Վրաց ուղղափառ
եկեղեցուն
հատկացվել է 25
մլն լարի։
Ադրբեջանական
ԶԼՄ-ներ. Ադրբեջանի
Կարմիր մահիկի
աշխատակիցներն
այցելել են
ղարաբաղցի
հայերին
04.02.2024
Ադրբեջանի
Կարմիր մահիկի
ընկերության
աշխատակիցներն
այցելել են Լեռնային
Ղարաբաղի
բնակիչներին,
հաղորդում
են ադրբեջանական
լրատվամիջոցները։
«Հանդիպման
ընթացքում
ընկերության
աշխատակիցները
ծանոթացել
են շրջանի
հայ բնակիչների
կենցաղային
պայմաններին,
հետաքրքրվել
նրանց կարիքներով
ու հոգսերով։
Հանդիպումը
կազմակերպվել
է նպատակ ունենալով
պարզել, թե ինչի
կարիք ունեն
հայերը և նրանց
անհրաժեշտ
օգնություն
ցուցաբերել»,-
ասված է հաղորդման
մեջ։
Ընգդծենք,
որ ադրբեջանական
լրատվամիջոցների
այս հաղորդումներում
հրապարակվել
են մի քանի,
բացառապես,
տարեց մարդկանց
լուսանկարներ։
Հիշեցնենք
նաև, որ Ադրբեջանը
կազմակերպեց
շրջափակում
և սանձազերծեց
ռազմական ագրեսիա՝
իրականացնելով
էթնիկ զտումներ
և արտաքսելով
Արցախի փաստացի
ողջ հայ բնակչությանը
իր պատմական
հողերից։
Ադրբեջանը
Արցախում
իրականացնում
է մշակութային
ցեղասպանություն.
հեռացվել է
Վանքասարի
եկեղեցու
խաչը
05.02.2024
Ադրբեջանական
սոցցանցային
հարթակներում
հարպակած
լուսանկարներում
բացակայում Վանքասարի
եկեղեցու խաչը։
Այս մասին ահազանգում
է Հայքի մշակույթի
Օմբուդսմեն Հովիկ
Ավանեսովը։
«Այս եկեղեցին
ևս Ադրբեջանի
պետական քարոզչամեքենան
ներկայացնում
է, որպես աղվանական։
Այս փաստը ևս մեկ
անգամ վկայում
է, որ Ադրբեջանը
պետական մակարդակով
բռնազավթված
Արցախում իրականացնում
է մշակութային
ցեղասպանություն։
1954 թվականի Հաագայի
կոնվենցիայի
4-րդ հոդվածի՝
արգելված է
մշակութային
ժառանգության
հանդեպ վանդալիզմի,
գողության,
կողոպուտի,
յուրացման,
թշնամանքի և հաշվեհարդարի
ցանկացած
գործողություն։
Ըստ Հաագայի 1954
թվականի առաջին
արձանագրության՝
արգելված է
գրավյալ տարածքներում
ոչնչացնել
մշակութային
կամ հոգևոր
արժեքները։
Հարկ է հիշեցնել,
որ Հաագայի
արդարադատության
միջազգային
դատարանի 2021 թ.
դեկտեմբերի
7-ի որոշմամբ
արգելվել են
հայկական եկեղեցիների
պղծման գոծողությունները․
«Ադրբեջանը
պարտավոր է
ձեռնարկել
բոլոր անհրաժեշտ
միջոցները՝
կանխելու և պատժելու
վանդալիզմի
և պղծման գործողությունները,
որոնք իրականացվում
էին հայկական
մշակութային
ժառանգության
նկատմամբ․․․»
(International Court of Justice, Application of the International Convention on
the Elimination of All Forms of Racial Discrimination (Armenia v. Azerbaijan),
7 December 2021, No. 2021/34)։
Իսկ ԵԽԽՎ 2583-րդ բանաձևով
հայկական
մշակութային
արժեքների
հայկականության
փաստի
ժխտումն ու
դրանց՝ աղվաններին
պատկանելը
ճանաչվել է
որպես «ադրբեջանական
հորինվածք» (Parliamentary
Assembly of the Council of Europe, Humanitarian consequences of the conflict
between Armenia and Azerbaijan / Nagorno-Karabakh conflict, Resolution 2391
(2021), հոդված 18.4)»:
Կա՞ն
արդյոք
իրական
հնարավորություններ՝
կասեցնելու
Փաշինյանի «պարտվողականությունը».
Մարկեդոնով
08.02.2024
Հայաստանում
սահմանադրական
բարեփոխումների
շուրջ քննարկումները
դե ֆակտո վերածվում
են հայ ազգային
և արտաքին քաղաքական
ինքնության
վեճի։ Հայաստանի
Հանրային ռադիոյի
«Անվտանգային
միջավայր» հաղորդաշարին
տված հարցազրույցում
վարչապետ Նիկոլ
Փաշինյանը
նշել է, որ 1990 թվականի
օգոստոսի 23-ի
Անկախության
հռչակագիրը,
որը դարձավ
հետխորհրդային
հայկական պետականության
հիմքը, իր երկրի
և նրա քաղաքացիների
համար խաղաղություն
չի ապահովում։
Հայաստանի
ինքնորոշումը,
որը հիմնված
է «միացումի» (Հայկական
ԽՍՀ-ի և Լեռնային
Ղարաբաղի
միավորման)
գաղափարի
վրա, հանրապետության
նախարարների
կաբինետի ղեկավարի
կողմից դիտվում
է որպես ազգի
ապագայի համար
ռիսկեր ստեղծող
նախագիծ։
Այս մասին
սոցցանցերում
գրել է ռուս
քաղաքագետ Սերգեյ
Մարկեդոնովը։
Փաշինյանը
հայկական քաղաքական
ինքնությունը
(1990 թվականի
հռչակագրով
և սահմանադրությամբ
հաստատված)
համեմատեց
«ցլերին»
գրգրոռ «կարմիր
հագուստի»
հետ և առաջարկեց
հեռացնել
դրանք՝ սպառնալիքները
վերացնելու
համար։ Միևնույն
ժամանակ, նա
խոստովանեց,
որ նման հանդերձանք
կարող էր «կարված
լինել սիրելի
տատիկի կողմից»,
որն այլևս ողջ
չէ։ Այսպիսով,
վարչապետն առաջարկել
է հայկական
պետականության
հիմնարար վերանայում,
այն է՝ ամբողջությամբ
մերժել Ղարաբաղը
և «լայն Հայաստանի»
գաղափարը։ Փաստորեն,
այն սկզբունքները,
որոնց վրա
հիմնված էր «երրորդ
հանրապետության»
հետխորհրդային
պետականությունը։
Իրավիճակին
սրություն է
ավելացնում
այն, որ նման
գաղափարները
գրեթե միաժամանակ
առաջ է մղում
Ադրբեջանի
նախագահ Իլհամ
Ալիևը։ Այսպիսով,
2024 թվականի
փետրվարի 1-ին Միջխորհրդարանական
միության
գլխավոր քարտուղար
Մարտին Չունգոնգայի
հետ հանդիպման
ժամանակ նախագահ
Իլհամ Ալիևն
այդ նպատակը
հստակ և միանշանակ
ձևակերպեց։ Նա
ոչ մի բացահայտում
չի արել, պաշտոնական
Բաքուն երկար
տարիներ նշում
էր այդ մոտեցումը։
Բայց այսօր
սահմանադրական
բարեփոխումների
խթանումը Հայաստանում
տեղի է ունենում
երկու ռազմական
պարտություններից
և Ղարաբաղի
հայաթափումից
հետո։
Փաշինյանի
հայտարարություններն
ու փոխաբերությունները,
ինչպես և սպասվում
էր, հակասական
գնահատականների
առաջացրին։ Հանրային
ռադիոյի գործադիր
տնօրեն Գարեգին
Խումարյանը
նույնիսկ ներողություն
խնդրեց վարչապետի
հետ հարցազրույցի
համար։ «Մեզ ասացին`
թուրքերն ուժեղ
են, հայերը՝
թույլ, թուրքերը
սպանում են
հայերին: Եվ
սրանից կարելի
էր եզրակացնել.
«Եկեք ուժեղանանք»:
Փոխարենն ասվեց.
«Եկեք դադարենք
հայ լինել»,- ամփոփել
է լրագրողը։
Բայց լրատվամիջոցի
անձի մասնավոր
գնահատականն
անբավարար
ցուցանիշ է
հանրային
դժգոհությունն
արձանագրելու
համար։ Շատ ավելի
կարևոր են
կուսակցական
և քաղաքական
ընդդիմության
նախաձեռնությունները։
Կարծես այսօր
ականատեսն
ենք դրանցից
մեկի ձեւավորմանը։
Փետրվարի 6-ին կրկին
իր մասին
բարձրաձայն
հայտարարեց «Հայաքվե»
շարժման համակարգող
Ավետիք Չալաբյանը։
Նա քաղաքականության
մեջ նորեկ չէ,
իր թիկունքում
ունի տարբեր
հիմնադրամների,
կուսակցությունների
ստեղծում։ 2022
թվականին նա
նույնիսկ ձերբակալվել
է և քրեական
հետապնդման
ենթարկվել։
Այսօր Չալաբյանը
խոսում է Փաշինյանի
և նրա թիմի
գործողությունների
մասին՝ որպես
սահմանադրական
հեղաշրջման
փորձ։ Նրա
խոսքով՝ «հայ
ժողովրդին
խնդրում են
ընտրություն
կատարել պատերազմի
և անպատվության
միջև»։
Իսկապես, Փաշինյանի
առաջարկները
դժվար թե կարելի
է լավատեսական
անվանել։
Ընդհակառակը,
դրանք դիպչում
են ազգի ամենավատ
տրավմաներին։
Սակայն, ճանաչելով
այս փաստերը
(ինչպես նաև
հայ քաղաքական
գործիչների
և ընտրողների
մտավախությունների
հիմնավորվածությունը)
դժվար է չտարակուսել
հարցերի
շուրջ. «Կա՞ն
արդյոք իրական
հնարավորություններ
հայկական բանակի,
պետության և հասարակության
համար՝ կասեցնելու
Փաշինյանի
«պարտողականությունը»
և հակադարձելու
բացասական
միտումներին՝
առանց նոր կորուստների
ռիսկի»։ Եվ,
թերևս, ամենագլխավորը.
«Ո՞վ կարող է
դրսից երաշխավոր
և ներսից՝
շարժիչ ուժ
դառնալ նոր
«ռեղարաբաղացման»
կամ «Միացում
2.0»-ի համար»։
ՌԴ-ն
պատրաստ է
աջակցել
Ղարաբաղի
հայերի անվտանգ
վերադարձին,
ՌԴ
փոխարտգործնախարար
10.02.2024
Ռուսաստանը
պատրաստ է աջակցել
Ղարաբաղի հայերի
անվտանգ վերադարձին՝
նրանց ցանկության
դեպքում,
ՏԱՍՍ-ի հարցազրույցում
ասել է ՌԴ ԱԳ
փոխնախարար Միխայիլ
Գալուզինը։
«Ցավոք, Ղարաբաղի
հայերի մեծ
մասը հեռացել
է տարածաշրջանից։
Դա նրանց
ծանր, բայց
ինքնակամ
ընտրությունն
էր։ Այս առնչությամբ
կարեւոր է
ստեղծել պայմաններ
նրանց վերադարձի
համար, ովքեր
կցանկանան անել
դա՝ նրանց իրավունքների
եւ անվտանգության
պատշաճ ապահովման
դեպքում»,- ասել
է նա։
«Պատրաստ ենք
ցուցաբերել
համակողմանի
աջակցություն
այդ գործընթացին,
այդ թվում ռուսական
խաղաղապահ
զորակազմի
գծով, որի ներկայությունը
մեծ նշանակություն
ունի»,- ասել է Գալուզինը։
Նրա խոսքով՝
«շնորհիվ ռուսական
ջանքերի, այդ
թվում մեր վեց
խաղաղապահների
կյանքի գնով,
հաջողվել է
խուսափել
զգալի թվով
քաղաքացիական
զոհերից» 2023թ.
սեպտեմբերի ադբեջանական
ագրեսիայի
ժամանակ։
«Ռուսական խաղաղապահ
զորակազմի
ակտիվ միջնորդությամբ
2023թ. սեպտեմբերի
20-ին ձեռք բերվեց
պայմանավորվածություն
մարտական
գործողությունների
դադարեցման
մասին եւ բանակցություններ
վարվեցին Ղարաբաղի
հայ բնակչության
եւ ադրբեջանական
իշխանությունների
միջեւ։ Մեր
խաղաղապահները
ապաստան տրամադրեցին
խաղաղ բնակիչներին,
իրականացրին
հումանիտար
օգնության առաքումը,
կազմակերպեցին
բժշկական տարհանում»,-
ասել է Գալուզինը։
Նա հայտնել է,
որ «նշված իրադարձությունները
տեղի են ունեցել
ոչ հենց այնպես.
հայկական
կողմը ճանաչել
է Ադրբեջանի
տարածքային
ամբողջականությունը,
ներառյալ Ղարաբաղը
նրա կազմում,
դեռեւս 2022թ. հոկտեմբերին
Պրահայում,
ԵՄ գագաթաժողովում»։
«Ընդ որում՝
տարածաշրջանի
հայ բնակչության
իրավունքների
եւ անվտանգության
ապահովման
հարցը այն ժամանակ
լուծված չէր։
Այժմ Ղարաբաղը
ինտեգրվում
է Ադրբեջանի
իրավական
դաշտում»,- ասել
է նա։
«Հայկական
պաշտպանության
ակտ»
օրինագիծը ներկայացվել
է ԱՄՆ
Ներկայացուցիչների
պալատ
10.02.2024
Փետրվարի 8-ին
դեմոկրատ
կոնգրեսականներ
Ֆրենկ Փալոն
կրտսերն ու Գեյբ
Ամոն հանրապետական
կոնգրեսականներ
Մայք Լոլերի
և Գաս Բիլիրաքիսի
հետ միասին
ԱՄՆ Ներկայացուցիչների
պալատ ներկայացրեցին
«Հայաստանի
պաշտպանության
ակտ» օրինագիծը,
որով առաջարկվում
է կասեցնլ
ԱԶԱՏՈՒԹՅԱՆ Աջակցության
ակտի 907 բանաձևի
չեղարկման
լիազորությունը:
Ինչպես հայտնում
է «Ամերիկայի
ձայն»-ը,
դրա մասին են
տեղեկացնում
ամերիկահայ
կառույց-ները:
907 բանաձևը հայտարարում
է, որ ՄԻացյալ Նահանգները
ֆինանսական
միջոցներ «չի
կարող տրամադրել
Ադրբեջանի
կառավարությանը,
մինչ նախագահը
չսահմանի և
այդպիսով
չզեկուցի Կոնգրեսին,
որ Ադրբեջանի
կառավարությունն
ակնհայտ քայլեր
է ձեռնարկում՝
դադարեցնելու
բոլոր տեսաի
շրջափակումները
և ուժի այլ
հարձակողական
գործադրումները
Հայաստանի և Լեռնային
Ղարաբաղի
դեմ»:
Սեպտեմբերի
11-ից հետո վարչակազմը
ստացավ այս
բանաձևը ժամանաավորապես
կասեցնելու
հնարավորություն`
Ադրբեջանին 907
բանաձևի
դրույթների
կիրառումից
ազատելու համար:
Այս օրենսդրական
ակտը ներկայացվեց
այն ժամանակ,
երբ Սենատը
քվեարկությամբ
ընդունեց S.3000-ը
օրինագիծը, որը
հայտնի է նաև
որպես «Հայկական
պաշտպանության
ակտ», որն առաջնորդեցին
դեմոկրատ սենատոր
Գերի Փիթերսը
և հանրապետական
սենատոր Մարկո
Ռուբիոն:
Թբիլիսիի
կենտրոնում
գտնվող հայկական
Կարմիր
Ավետարան
տաճարը
կործանման
եզրին է
11.02.2024
Վրաստանի
հայ համայնքը
ահազանգում
է Թբիլիսիի Հավլաբարի
շրջանում
գտնվող Շամխորեցոց
Սուրբ Աստվածածին
(Կարմիր Ավետարան)
տաճարի ճակատագրի
մասին՝ քաղաքի
պատմական
կենտրոնի ինտենսիվ
կառուցապատման
ֆոնին։
«Կարմիր
Ավետարանը
շուտով կարող
է դառնալ ամբողջովին
անմատչելի և
շրջապատված
լինել շինություններով...
մտավախություն
է առաջանում,
որ ոչ ոք չի
պատրաստվում
վերականգնել
այս եկեղեցին
և վերադարձնել
տիրոջը, քանի
դեռ այս նշանավոր
տաճարը հիմնովին
չի ավերվել»,-
ասվում է համայնքի
ֆեյսբուքյան
հաղորդագրության
մեջ։
Կարմիր
Ավետարանը, որը
հիմնադրվել
է 1775 թվականին,
կառուցվել է
ծխականների
նվիրատվություններով
և ժամանակին
եղել է Թբիլիսիի
ամենաբարձր
եկեղեցիներից
մեկը, գրում է «Նովոստի-Գրուզիան»։
Վրացական
լրատվամիջոցի
հաղորդմամբ՝
20-րդ դարի 80-ականների
վերջին երկրաշարժի
հետևանքով
փլուզվել է
տաճարի գմբեթը,
և այդ ժամանակվանից
եկեղեցու
շենքի վիճակը
գնալով վատթարանում
է։
2016 թվականին
տաճարի արևելյան
պատից մի քանի
մետր հեռավորության
վրա սկսվել է
հյուրանոցի
շինարարությունը։
Հյուրանոցը
կառուցվել
է՝ չնայած
հայ համայնքի
բողոքին և մի
շարք հասարակական
կազմակերպությունների
նախազգուշացումներին։
ՀԿ փորձագետները
նշել են, որ
ծանր տեխնիկան
զգալի վնաս է
հասցրել եկեղեցու
հիմքին:
Ըստ հայ
համայնքի, մոտակա
տարածքը շուտով
կրկին շինհրապարակի
կվերածվի։
«(Եկեղեցու
պատի մոտ) մի
կողմից հյուրանոցի
պահպանության
խցիկն է,
մյուս կողմից՝
արգելապատնեշով
ավտոկայանատեղի,
հավանաբար
նույն հյուրանոցինը։
Բացի այդ, 2023 թվականի
վերջին եկեղեցուն
հարող տարածքում
տեղադրվել է
պաստառ, ըստ որի
նշված տարածքը
վաճառվում է,
ինչը հաստատում
է այն ենթադրությունները,
որ մոտ ապագայում
եկեղեցին ամբողջովին
անմատչելի է
լինելու»,- ասվում
է հայ համայնքի
հայտարարության
մեջ։
Շամխորեցոց
Սուրբ Աստվածածին
տաճարը
գտնվում է պետության
բալանսում, և Հայ
առաքելական
եկեղեցին
չունի լծակներ՝
ինքնուրույն
իրականացնելու
աշխատանքները
կամ օրինական
կերպով պահանջելու,
որ վրացական
պետությունը
պահպանի հուշարձանը։
Նույն
պատճառներով
ՀԱԵ-ն չի կարող
պահանջել
չեղյալ համարել
տաճարի կողքին
գտնվող շինթույլտվությունը։
Հայ առաքելական
եկեղեցու Վիրահայոց
թեմի մամուլի
քարտուղար Սուսաննա
Խաչատրյանը
տեղեկացրել
է, որ 2004թ.-ից իրենք
բազմիցս դիմել
են Վրաստանի
իշխանություններին՝
եկեղեցին
փրկելու
խնդրանքով,
սակայն իրենց
խնդրանքներն
անտեսվել
են։
«2009-ին
մենք դիմել
ենք վարչապետ
Նիկա Գիլաուրիին՝
եկեղեցին հայոց
թեմին վերադարձնելու
խնդրանքով, 2012-ին,
2015-ին էլ ենք դիմել,
բայց արձագանք
չի եղել։ Կարելի
էր, չէ՞, կոնսերվացիա
իրականացնել,
որպեսզի այն
չփլուզվի։ Հիմա
ամեն օր կորում
է մեկ աղյուս,
մեկ քար։ Միգուցե
շուտով կգա
այն օրը, երբ
նրանից ոչինչ
չի մնա»,- Radio Tavisupleba»-ին
ասել է Խաչատրյանը:
Ըստ «Radio
Tavisupleba»-ի վրացական
ծառայության,
եկեղեցու
մոտ գտնվող մեքենաների
կայանատեղին
(957 քմ մակերեսով
հողատարածք)
վաճառվում է
հյուրանոցի
էսքիզի հետ
միասին։
Պաստառի
վրա պատկերված
է չորս հարկանի
կարմիր աղյուսով
շենք, սակայն
պարզ չէ, թե
արդյոք այս
նախագիծը հավանության
է արժանացել
Թբիլիսիի քաղաքապետարանի
կողմից։
Հայկական
Կարմիր Ավետարան
եկեղեցին
գտնվում է Պերիսցվալեբա
փողոցում՝
մետրոյի «Հավլաբարի»
կայարանի
մոտ։ 2007 թվականին
հայկական տաճարին
տրվել է Վրաստանի
մշակութային
ժառանգության
հուշարձանի
կարգավիճակ,
սակայն դա ոչ
մի կերպ չի ազդել
նրա դրության
վրա. օբյեկտը
շարունակել
է ավերվել։
Այն, ինչ
այսօր մնացել
է դրանից,
գրաֆիտիով
նկարված մի
քանի պատ է՝
հսկայական
ճեղքերով և թփերով
պատված քարերի
կույտերով:
Կարմիր
Ավետարան
հայկական եկեղեցու
շուրջ ստեղծված
իրավիճակը
մեկնաբանել
է ընդդիմադիր
«Եվրոպական Վրաստան»
կուսակցության
անդամ Գիորգի
Նոնիաշվիլին։
«Կարմիր
Ավետարանը
պետք է վերադարձվի
տիրոջը, ինչպես
նաև մյուս աղոթատեղիները,
որոնք 1921 թվականից
բոլշևիկները
խլել են կրոնական
խմբերից։ Այսօր
դրանք յուրացվել
են կա՛մ պետության,
կա՛մ եկեղեցու
կողմից»,- ֆեյսբուքյան
իր էջում
գրել է Նոնիաշվիլին։
Ըստ նրա,
տեղի ունեցողը
«վառ օրինակ» է
այն բանի, թե
ինչպես «պետությունը
չի գնահատում
սեփական մշակութային
ժառանգությունը»՝
ժխտելով երկրի
«իսկական բազմազանությունը»։
Ընդդիմադիրը
հայտարարել
է նաև, որ Վրաց
պատրիարքարանը
դեռևս հավակնություններ
ունի տաճարի
նկատմամբ։
Իշխող «Վրացական
երազանքի»
ներկայացուցիչներից
ոչ մեկը դեռ
չի արձագանքել
հայ համայնքի
կոչին։
ՀՀ զինված
ուժերում
տեղի են
ունեցել
կադրային մի
շարք
փոփոխություններ.
Սուրեն
Պապիկյան
14.02.2024
ՀՀ զինված
ուժերում տեղի
են ունեցել
կադրային մի
շարք փոփոխություններ։
Հայտնում է
ՀՀ պաշտպանության
նախարար Սուրեն
Պապիկյանը
իր ֆեյսբուքյան
էջում:
Գնդապետ
Արթուր Երոյանը
նշանակվել է
զինված ուժերի
գլխավոր շտաբի
պետի տեղակալ:
Գեներալ-մայոր
Կարեն Գրիգորյանը
նշանակվել է
զինված ուժերի
գլխավոր շտաբի
պետի տեղակալ։
Գեներալ-մայոր
Թեմուր Շահնազարյանը
նշանակվել է
զինված ուժերի
գլխավոր շտաբի
օպերատիվ
գլխավոր վարչության
պետ-զինված
ուժերի գլխավոր
շտաբի պետի
տեղակալ։
Գնդապետ
Արսեն Մանգասարյանը
նշանակվել է Վազգեն
Սարգսյանի
անվան ռազմական
ակադեմիայի
պետ։
Գեներալ-մայոր
Արտակ Բուդաղյանը
նշանակվել է Զորքերի
(ուժերի) միացյալ
խմբավորման
հրամանատար։
Գնդապետ
Դավիթ Ալեքսանյանը
նշանակվել է
զինված ուժերի
գլխավոր շտաբի
մարտական
պատրաստության
վարչության
պետ։
Գնդապետ
Վիգեն Մկրտչյանը
նշանակվել է
զինված ուժերի
գլխավոր շտաբի
կապի զորքերի
պետ-կապի և ավտոմատացված
կառավարման
համակարգերի
վարչության
պետ։
Գնդապետ
Արմեն Սեյրանյանը
նշանակվել է
զինված ուժերի
գլխավոր շտաբի
ռազմավարական
պլանավորման
վարչության
պետ:
Գնդապետ
Համլետ Լևոնյանը
նշանակվել է Խաղաղապահ
ուժերի բրիգադի
հրամանատար:
Թուրքիան
Հայաստանին է
փոխանցել
Անիի պատմական
կամրջի
վերականգնման
իր
պատկերացումները.
ԱԳՆ
11.02.2024
Թուրքիան
Հայաստանին
է փոխանցել Անիի
պատմական
կամրջի վերականգնման
իր պատկերացումները։
Այս մասին
հայտնել են
ՀՀ արտաքին
գործերի նախարարությունից`
պատասխանելով «Sputnik
Արմենիա»-ի գրավոր
հարցմանը։
«Թուրքական
կողմը
Հայաստանին է
փոխանցել Անիի
պատմական
կամրջի
վերականգնման
տեխնիկական
գործընթացը
կազմակերպելու
վերաբերյալ
իր պատ-կերացումները»,-
նշված է
պատասխանում։
Զախարովա.
Ռուսաստանը և
Ադրբեջանը
քննարկում են
հայ
բնակչության՝
Լեռնային
Ղարաբաղ վերադարձի
հեռանկարները
14.02.2024
Ռուս-ադրբեջանական
հաջորդ շփումների
նախապատրաստական
աշխատանքները
շարունակվում
են ռուսական
խաղաղապահ
զորակազմի
գործունեության
վերաբերյալ։
Մեր երկխոսությունն
այս ոլորտում
կանոնավոր է
և կառուցողական։
Այս մասին ճեպազրույցի
ժամանակ հայտարարել
է ՌԴ ԱԳՆ պաշտոնական
ներկայացուցիչ
Մարիա Զախարովան՝
լրագրողների
խնդրանքով
մեկնաբանելով
ռուսական
կողմի մոտեցումները
Լեռնային Ղարաբաղում
ռուսական խաղաղապահների
ապագայի վերաբերյալ։
«Քննարկված
հարցերի
թվում են հայ
բնակչության՝
Ղարաբաղ վերադառնալու
հեռանկարները՝
նրանց իրավունքների
և անվտանգության
պատշաճ ապահովմամբ,
համատեղ պարեկային
հսկողության
կազմակերպումը,
մշակութային,
պատմական և կրոնական
ժառանգության
հուշարձանների
պահպանությունը»,-
ասել է նա։
Ադրբեջանը
բռնազավթված
Հադրութում
ոչնչացնում է
հայկական
հետքը
15.02.2024
Դեռեւս
2023 թվականի
դեկտեմբերի
8-ին
Ադրբեջանը
բռնազավթված
Հադրութում
շինարարական
աշխա-տանքների
պատրվակի տակ
քանդելու է
տարբեր շինություններ
այդ թվում
նաեւ
պատմական նշանակության
կառույցներ։
Այս մասին
ահազանգում է
Հայքի
մշակույթի
Օմբուդսմեն-ի
գրասենյակը։
«Վանդալիզմի
այս
քաղաքականությամբ
խախտվում է
Հադրութ քաղաքի
պատմական
տեսքը։ Այս
ամենը
Ադրբեջանի պետական
մակարդակով
իրականացվող
մշակութային
ցեղասպանության
քաղաքականության
անբաժանելի
մաս է
կազմում։
Ոչնչացնելով
եւ յուրացնելով
հայկական
մշակութային
ժառանգությունը
Ադրբեջան
արհեստածին
պետությունը
նպատակ է
հետապնդում տարածաշրջանում
ջնջել
հայկական
հետքը»,- նշվում
է
հաղորդագրության
մեջ։
Ադրբեջանը
ոչնչացրել է
Ստեփանակերտի
Վերին
զբոսայգում
դեռ
խորհրդային
շրջանում կառուցված
Արծվի
հուշարձանը
15.02.2024
Արցախի
մշակութային ժառանգության
պաշտպանու-թյան
պետական
խորհուրդն
ահազանգում է․
«Ադրբեջանի
վարչախումբը
ոչնչացրել է
Ստեփանա-կերտի Վերին
զբոսայգում
դեռ
խորհրդային
ժամանա-կաշրջանում
կառուցված եւ
ստեփանակերտցիների
մանկության
խորհրդանիշը
հանդիսացող Արծվի
հու-շարձանը»:
«Հրապարակ».
Որտե՞ղ են
Արցախի
մեքենաները
15.02.2024
«Հրապարակ»
թերթը գրում
է. «Արցախի պետական
գերատեսչություններին
սպասարկած
ծառայողական
մեքենաների
գտնվելու վայրի,
ճակատագրի
վերաբերյալ
վերջին շրջանում
աղմկահարույց
լուրեր են
շրջանառվում,
թե իբր Արցախի
պաշտոնյաները
սեփականաշնորհել
կամ սեփականացրել
են իրենց ղեկավարած
կառույցները
սպասարկած
պետական ավտոմեքենաները։
Մեզ տեղեկություններ
հասան, որ Հայաստանի
իշխանությունը,
կոնկրետ` Նիկոլ
Փաշինյանը,
անհասկանալի
պատճառներով
հրաժարվում
է ընդունել
այդ մեքենաները
ՀՀ կառավարության
տնօրինության
տակ, եւ դրանք
այս ու այնտեղ
կայանված`
սպասում են որոշման։
Մինչդեռ
դրանց մեջ կան
շատ լավ վիճակում
գտնվող փոխադրամիջոցներ,
որոնք կարող
են ծառայել
համապատասխան
գերատեսչություններին`
առողջա-պահական,
իրավապահ,
փրկարարական
եւ այլն:
Մենք դիմեցինք
ՀՀ պետական
գույքի կառավարման
կոմիտե` հարցրինք,
թե որտեղ են գտնվում
Արցախի պետական
կառույցներին
սպասարկած
փոխադրա-միջոցները,
ում հաշվեկշռում,
եւ ինչ են պատրաստվում
անել դրանց
հետ: Զարմանալիորեն,
Պետգույքի
կառավարման
կոմիտեի խոսնակը
հայտարարեց.
«Հրաժարվում
ենք մեկնաբանել
այդ հարցը»։
Հայաստանի
անվտանգության
ապահովման
տեսանկյունից
ՀԱՊԿ-ին
այլընտրանքներ
չկան. ՌԴ ԱԳՆ
15.02.2024
Մենք ելնում
ենք նրանից,
որ ՀԱՊԿ-ում
մնալը և լիարժեք
խորհրդակցություններին
վերադառնալը,
կազմակերպության
ներսում դիկուրսներն
ու քննարկումները
համապատասխանում
են առաջին
հերթին Հայաստանի
ժողովրդի և հայկական
պետության
շահերին։
Այս մասին
ռուսական
Известия պարբերականին
տված հարցազրույցում
ասել է ՌԴ փոխարտգործնախարար
Միխայիլ Գալուզինը`
մեկնաբանելով
ՀԱՊԿ-ի իրադարձություններին
Հայաստանի
ներգրավվածության
մակարդակի
նվազումը։
«Մեր կարծիքով՝
Հայաստանի
անվտանգության
ապահովման
տեսանկյունից
ՀԱՊԿ մեխանիզմին
օբյեկտիվ այլընտրանք
չկա։ Ավելին,
ՀԱՊԿ անդամ երկրները
միշտ բաց են եղել
և մնում են Հայաստանին
օգնություն
ցուցաբերելու
համար։ Ժամանակին
Հայաստանին
առաջարկվել
են և՛ ռազմատեխնիկական,
և՛ մասնագիտացված
կադրերի պատրաստման
միջոցառումներ,և՛
ՀԱՊԿ դիտորդական
առաքելություն
ուղարկել Հայաստանի
և Ադրբեջանի
սահմանային
շրջաններ։ Բայց,
ցավոք, այդ
փուլում այդ
գաղափարներն
ու առաջարկները
չարժանացան
հայկական
կողմի հավանությանը
և չմշակվեցին
ու կյանքի
չկոչվեցին»,- ասել
է նա։
Գալուզինը
նշել է, որ Ռուսաստանի
Դաշնությունը
ելնում է նրանից,
որ Հարավային
Կովկասի ապագան
պետք է որոշեն
այն երկրները,
որոնց համար
այս տարածաշրջանն
ընդհանուր
տուն է։ Ոչ
ԱՄՆ-ը, ոչ Ֆրանսիան,
ոչ ԵՄ երկրները
չեն դասվում
այդ երկրների
շարքին։
«Համապատասխանաբար,
մենք հակաարդյունավետ
ենք համարում
ոչ տարածաշրջանային
ուժերին, ոչ
տարածաշրջանային
ուժերին՝
«արևմտամետներին»
ներքաշելը
տարածաշրջան,
ինչին, ցավոք,
վերջին շրջանում
հակված է պաշտոնական
Երևանի ղեկավարությունը։
Մենք տեսնում
ենք, որ ոչ մի
երկրում և ոչ
մի տարածաշրջանում,
որտեղ ԱՄՆ-ը և
ԵՄ-ից և
ՆԱՏՕ-ից նրա
արբանյակները
միջամտել են,
չի եկել կայունություն
և կայուն խաղաղություն,
եղել է միայն
պետականության
կործանում,
քաոս և ապակայունացում»,-
նշեց նա։
Ռուս դիվանագետը
կարծիք է
հայտնել, որ
Անդրկովկասում
Արևմուտքի
շահերը կապված
չեն Հայաստանին
Ադրբեջանի
հետ հարաբերությունների
կարգավորման
հարցում օգնելու
հետ՝ Անդրկովկասում
կայուն խաղաղության
և կայունության
հասնելու համար։
«Այլ այդ
շահերը կապված
են բացառապես
Ռուսաստանին
հայ-ադրբեջանական
հարաբերությունների
կարգավորման
գործընթացից
դուրս մղելու
հետ՝ Ռուսաստանի
սահմանների
անմիջական
մերձակայքում
լարվածության
հերթական օջախ
ստեղծելու
համար»,- նշել է
նա։
Գալուզինը
հավելեց, որ Ռուսաստանի
Դաշնությունը
հուսով է, որ
որքան շուտ
Երևանը հաղթահարի
իր կասկածները
ՀԱՊԿ-ի վերաբերյալ
և վերադառնա
այս կազմակերպության
օրակարգային
ընթացիկ հարցերի
փորձագիտական
և քաղաքական
մակարդակներում
կառուցողական,
արդյունավետ
և բովանդակալից
քննարկումների,
այնքան լավ։
«Հաճախ
հայտարարություններ
են հնչում, որ
ՀԱՊԿ-ն ու Ռուսաստանը
կարող են
կորցնել Հայաստանն
այնպիսի իրավիճակում,
ինչպիսին
այժմ էմ։ Բայց
ես կարծում
եմ, որ տարված
լինելով Արևմուտքին
Հարավային Կովկասի
խնդիրների
լուծմանը
ներգրավելու
նման փորձերից,
ՀԱՊԿ-ում
մնալ-չմնալու
մասին տատանվելով՝
հենց այս գործոններն
են, որ կարող
են հանգեցնել
նրան, որ Հայաստանը
կորցնի իր
ինքնությունն
ու անկախությունը»,-
եզրափակել է Գալուզինը։
Արցախում
ադրբեջանցիները
հանել են
հայազգի
ծովակալ
Իսակովի
հուշարձանը
16.02.2024
Արցախում
ադրբեջանցիները
հանել են
հայազգի
ծովակալ Իվան
Իսակովին
նվիրված
հուշարձանը:
«Այս
անգամ
վանդալները
հանել են
ծագումով հայ
ծովակալ Իվան
Իսակովին
(Հովհաննես
Տեր-Իսաակյան)
նվիրված
հուշարձանը»,-
հայտնում են
Telegram-ի
ալիքները։
«Հրապարակ».
Նոր
Սահմանադրության
նախագծում
վտանգավոր
կետ են պատրաստվում
գրել
17.02.2024
«Հրապարակ»
թերթը գրում
է. «Ըստ որոշ տեղեկությունների,
նոր Սահմանադրության
նախագծում
ոչ միայն Անկախության
հռչակագրից
հրաժարվելու,
Ցեղասպանության
պահանջատիրությունը
չմատնանշելու,
ԱԺ մեծամասնություն
ձեւավորելու
դրույթների
հետ կապված
փոփոխություններ
են ուզում անել,
այլեւ մի
վտանգավոր
կետ են պատրաստվում
գրել: Այն է. «Հայաստանի
Հանրապետությունն
իրեն հռչակում
է չեզոք երկիր,
որի տարածքում
չեն կարող
մշտական հիմունքներով
գտնվել օտարերկրյա
զինված ուժեր»:
Սա, բնականաբար,
ուղղված է
ռուսական բազաներին
եւ սահմանապահ
զորքերին:
Սահմանադրական
բարեփոխումների
խորհրդի անդամ
Վիգեն Քոչարյանին
հարցրինք՝
քննարկվե՞լ է
արդյոք նման
առաջարկ: Նա
սկզբում ասաց.
«Չի քննարկվել
նման դրույթ,
այն, ինչ
քննարկվել է
խորհրդում,
հրապարակային
է, նիստերի տեսագրությունները
կան»։ Բայց
զրույցի հետագա
հատվածում
պարզեցինք,
որ այս
դրույթն իրեն
ծանոթ է։ «Տեսականորեն
կան սահմանադրություններ,
որոնք նման
դրույթներ
սահմանում
են»,- ասաց Վ. Քոչարյանը»:
«Հրապարակ».
Արցախ
վերադառնալու
գործընթաց կա՞
17.02.2024
«Հրապարակ»
թերթը գրում
է. «Արցախցիների
շրջանում լուրեր
են պտտվում,
թե վերջին շաբաթներին
տասնյակ արցախցիներ
դիմում են Կարմիր
խաչի հայաստանյան
գրասենյակ`
հաշվառման
կանգնելու,
որպեսզի վերադառնան
Արցախ։
Մինչդեռ
Արցախի պաշտոնատար
շրջանակներից
տեղեկացանք,
որ նման գործընթաց
պետական մակարդակով
չի ձեռնարկվել,
չբացառեցին՝
գուցե ՀՀ իշխանություններն
Ալիեւի հետ
գաղտնի պայմանավորվածության
շրջանակներում
որոշել են մի
քանի հարյուր
կամ մի քանի
հազար մարդ
հետ վերադարձնել
եւ այդպիսով
թե՛ Ալիեւին
պարզերես անել
աշխարհի առջեւ,
թե՛ Փաշինյանին
ազատել փախստականների
կարիքները
հոգալու բեռից,
քանի որ նման
հեռանկարի
դեպքում ՀՀ
իշխանությունները
կարող են հրաժարվել
արցախցի
փախստականներին
օժանդակելուց՝
ասելով, որ շատերը
վերադարձել
եւ անվտանգ
ապրում են Արցախում։
Արցախի
խորհրդարանի
ընդդիմադիր
պատգամավոր Դավիթ
Գալստյանը
մեզ հետ զրույցում
եւս հերքեց
վերադարձի
հետ կապված որեւէ
գործընթացի
առկայության
փաստը․ «Անընդունելի է դա, եթե ինչ-որ մեկն անընդունելի պայմաններով մարդկանց հավաքագրում է ու փորձում ինչ-ինչ ճանապարհներով վերադարձնել Արցախ, բայց անհասկանալի է՝ նրանց ֆիզիկական անվտանգությունը ոնց են ապահովելու,
ուր են վերադառնալու,
ինչ կարգավիճակով,
ապա դա արկածախնդրություն
է»։
Տխրունի
Մահացել է
վաստակավոր
մարզիչ
Համլետ
Նիկողոսյանը
04.02.2024
Հայաստանի Հրաձգության
Ֆեդերացիան
հայտնում է,
որ կյանքից
հեռացել է
հրաձգության
վաստակավոր
մարզիչ Համլետ
Նիկողոսյանը։
Նիկողոսյանը
եղել է Օլիմպիական
խաղերի չեմպիոն
Հրաչյա Պետիկյանի
անձնական
մարզիչը։
Հայաստանի
հրաձգության
ֆեդերացիան
իր ցավակցություններն
է հայտնում
ընտանիքի անդամներին
և հարազատներին։
Մահացել է
արվեստի
վաստակավոր
գործիչ
Վլադիմիր Աթանյանը
05.02.2024
ԱՄՆ-ում մահացել
է Հայաստանի
նկարիչների
միության անդամ,
ՀԽՍՀ արվեստի
վաստակավոր
գործիչ, պրոֆեսոր,
ձևավորող,
նկարիչ Վլադիմիր
Աթանյանը: Լուրը
հայտնում են Հայաստանի
նկարիչների միությունից։
Վլադիմիր Աթանյանը
ծնվել է 1940 թվականին։
1965 թվականին ավարտել
է Երևանի գեղարվեստա-թատերական
ինստիտուտը։
Մասնակցել է
ավելի քան 180
ցուցահանդեսների
Երևանում, Մոսկվայում,
Ռիգայում, Սանկտ
Պետերբուրգում,
Կալինինգրադում։
Անհատական
ցուցահանդեսներ
է ունեցել Երևանում
(1987), Լոս Անջելեսում
(1999, 2000)։
Աշխատանքները
գտնվում են Ֆրանսիայի,
Իտալիայի, Հունգարիայի,
Լեհաստանի, Լիբանանի,
Գերմանիայի, Թունիսի,
Բելգիայի և
ԱՄՆ թանգարաններում։
1992 թվականին Լոս
Անջելեսում
ստեղծել է «Աթանյան
արվեստի
կենտրոն»։
Հեղինակել է
հաստոցաշինական
շենքերի ներքին
ձևավորումներ
(խճանկարներ,
խեցեգործ,
հարթաքանդակներ,
գոբելեններ
և այլն)` Երևանի
«Դվին» (1978թ., ՀՀ Պետական
մրցանակ` 1979թ.), «Անի»
(1986թ.) հյուրանոցներում,
«Մոսկվա» կինոթատրոնում
(1985-86թթ) և այլն: Գործերից
են նաև` «Թարգմանչաց
տոն» (որմնանկարի
էսքիզ, 1982թ.), «Վարդ»
(շատրվան, 1980-81թթ),
«12 եղանակ» (խճանկար,
1983թ.), «Հաղթանակ»
(հարթաքանդակ,
1984-85թթ, բոլորը`
Երևանում) և
այլն:
2015 թվականին
ծննդյան 75-ամյա
հոբելյանին
պարգևատրվել
է Սուրբ Սահակ-Սուրբ
Մաշտոց մեդալով։
Հանկարծամահ
է եղել Գագիկ
Գինոսյանը
06.02.2024
58 տարեկանում
հանկարծամահ
է եղել «Կարին»
ավանդական
երգի-պարի
խմբի հիմնադիր
և գեղարվեստական
ղեկավար, ՀՀ
մշակույթի
վաստակավոր
գործիչ, մշակութաբան,
հասարական
գործիչ, Արցախյան
ազատամարտի
մասնակից Գագիկ
Գինոսյանը։
Ծնվել է
1966 թվականի օգոստոսի
3-ին Վրաստանի
ԽՍՀ Ախալցխա
քաղաքում։
Մասնակցել
է Արցախյան առաջին
պատերազմին,
եղել է Լեոնիդ
Ազգալդյանի
հրամանատարությամբ
գործող «Ազատագրական
բանակ» ջոկատի
ռազմիկ, ապա 1992
թվականի օգոստոսին
ընդգրկվել է
«Արծիվ մահապարտներ»
հատուկ նշանակության
գումարտակում։
Մասնակցել է Մարտակերտի,
Ասկերանի, Մարտունու,
Բերձորի, Քարվաճառի
ազատագրական
մարտերին։
1994-1996 թվականներին
ծառայել է ՀՀ
ԶՈՒ հատուկ
նշանակության
առանձին գումարտակում։
1995-1996 թվականներին
սովորել և ավարտել
է Մոսկվայի
մարշալ Շապոշնիկովի
անվան դաշտային
Ռազմական ակադեմիան՝
ստանալով
գնդի և բրիգադի
հրամանատարի
որակավորում։
1996 թվականին զորացրվել
է ՀՀ ԶՈՒ շարքերից։
Երկար
տարիներ պարել
է «Վան» և «Ակունք»
ազգագրական
պարի համույթներում,
զբաղվել բանահավաքչական
գործունեությամբ,
հիմնադրել և ղեկավար
«Կարին» ավանդական
երգի-պարի
խումբը։
Կյանքից
հեռացել է
Լավրենտի
Միրզոյանը
15.02.2024
Մահացել
է հայ լեզվաբան,
մանկավարժական
գիտությունների
թեկնածու,
պրոֆեսոր, ՀՀ
ՄԳԱ ակադեմիկոս,
Լրագրողների
միության անդամ
Լավրենտի Միրզոյանը։
Այս մասին
ֆեյսբուքյան
իր էջում
գրել է նրա որդին,
Աշոտ Միրզոյանը։
Լավրենտի
Միրզոյանը
ծնվել է 1950 թվականի
մայիսի 22-ին Հայկական
ԽՍՀ Շամշադինի
շրջանի Չորաթան
գյուղում։ Ավարտել
է ԵՊՀ ժուռնալիստիկայի
ֆակուլտետը։
Աշխատել
է հանրապետական
մամուլում,
խմբագրել «Հայոց
լեզուն և գրականությունը
դպրոցում»
հանդեսը, «Հայ
աշխարհ»,«Էրեբունի»
թերթերը, եղել
հայագիտական
«Պայքար» ամսագրի
խմբագիր-տնօրենը։
Մահացել է
ֆրանսահայ
հայտնի
լուսանկարիչ
Ռոժե
Կասպարյանը
17.02.2024
«Ազնավուր»
հիմնադրամից
հայտնում են,
որ մահացել է ֆրանսահայ
հայտնի
լուսանկարիչ
Ռոժե Կասպարյանը,
ում անվանում
էին
«60-ականների
աչք»:
«Նա իր
օբյեկտիվում
հավերժացրել
է մեծանուն շատ
արտիստների
ու
գործիչների՝
Շառլ Ազնավուր,
Էդիթ Պիաֆ, «The Beatles»,
Բրել,
Գենսբուր,
Հալիդեյ, «The Rolling Stones» և
այլք: Հատկապես
առանձնահատուկ
էին նրա
հարաբերությունները
Շառլ
Ազնավուրի
հետ.
լուսանկարիչը
վավերագրել է
նրա կյանքը՝
«Ալհամբրա»
համերգասրահում
առաջին
հաղթական
ելույթից
մինչև նրա փառավոր
կարիեիայի
հարյուրավոր
այլ դրվագներ:
Վերջին
տարիներին
Ռոժե
Կասպարյանը և
նրա դուստրը
դարձել էին
«Ազնավուր»
հիմնադրամի
նվիրյալ ընկերներն
ու
աջակիցները։
Ռոժեի վերջին
համագործակցությունը
մեզ հետ օրեր
առաջ էր՝
փետրվարի 4-ին,
Կաննում
հիմնադրամի
կողմից
կազմակերպված
«Aznavour Classique» համերգի
շրջանակում:
Մեր ցավակցություններն
ենք հայտնում
Կասպարյանների
ընտանիքին
այս դժվարին
պահին։
2020
թվականի
Արցախյան
պատերազմից
հետո լուսանկարիչը
և նրա դուստր
Լիդիան
այցելեցին
Արցախ՝
վավերագրելու
պատերազմի
ավերածություններն
ու մեր
պատմական
հուշարձանները։
Հետագայում
այդ
լուսանկարները
ցուցադրվեցին
աշխարհի
տարբեր ցուցասրահներում՝
անբառ
վկայելով հայ
ժողովրդի
պատմության
ծանր
դրվագների և
մշակութային
հարուստ
ժառանգության
մասին: 2020-ից ի
վեր Ռոժե
Կասպարյանը
հաճախ էր
վերադառնում
Հայաստան»,-
ասված է
հիմնադրամի
տարածած
հաղորդագրության
մեջ։
Վախճանվել է
Երվանդ
Քոչարի
որդին՝
ճարտարապետ
Հայկազ
Քոչարը
18.02.2024
«Երվանդ
Քոչարի» թանգարանից
հայտնում են,
որ վախճանվել
է Երվանդ Քոչարի
որդին՝ ճարտարապետ
Հայկազ Քոչարը:
Հայկազ Քոչարը
1971 թ. ավարտել է
Երևանի պոլիտեխնիկական
ինստիտուտի
ճարտարապետաշինարարական
ֆակուլտետը: Նույն
թվականից աշխատել
է Տեխնիկական
էսթետիկայի
համամիութենական
գիտահետազոտական
ինստիտուտի
Երևանի մասնաճյուղում։
Հայկազ Քոչարը
հեղինակ է Արամ
Խաչատրյանի, Խաչատուր
Աբովյանի
տուն-թանգարանների
ինտերիերների,
Գյումրիի
դրամատիկական
թատրոնի շենքի
արտաքին ու
ներքին ձևավորումների,
Հայոց ցեղասպանության
թագարան-ինստիտուտի
մշտական ցուցադրության
(1995 թ.), համահեղինակ
է (նկարիչներ Կամո
Նիգարյանի և
Էդուարդ Սադոյանի
հետ) Սարդարապատի
հուշահամալիրում
բացված Հայաստանի
ազգագրության
թանգարանի
մշտական ցուցադրության
(1978 թ.)։ Նրա նախագծերով
կառուցվել
են մի շարք առանձնատներ,
բնակելի շենքեր,
ձևավորվել
հասարակական
և արտադրական
շենքեր: Նա հեղինակ
է մշակութային-կենցաղային
մի շարք նորատիպ
ապրանքների
նախագծերի, որոնց
համար ստացել
է բազմաթիվ
շնորհակալագրեր
ու հեղինակային
վկայագրեր։
Երվանդ Քոչարի
թանգարանի
հիմնադրման
պահից (1984 թ.) Հայկազ
Քոչարի նախագծերով
են իրականացվել
թանգարանի
ինտերիերի և ցուցադրությունների,
լուսավորության,
կահավորման
ձևավորումները։
Երվանդ Քոչարի
«Կիբեռնետիկայի
մուսան», «Մելամաղձություն»
և «Բիբլիական Դավիթ»
մոնումենտալ
քանդակների
պատվանդանների
ճարտարապետն
է. վերջին երկուսը
մեծացվել և բրոնզի
են փոխադրվել
նրա անմիջական
հսկողությամբ։
Հայկազ Քոչարը
Հայաստանի
ճարտարապետների
միության անդամ
էր (1978թ.), Երևանի
քաղաքապետարանի
«Տարվա լավագույն
ճարտարապետական
կառույց»
մրցույթի հաղթող
(1997)։
«Նրա երկրային
կյանքի ավարտով
մի կարևոր
գույն պակասեց
մեր կյանքում.
ճարտարապետը
յուրովի էր
սիրում Երևանն
ու նրա մարդկանց…
Հյուրասեր
էր, բարի, կամեցող,
պատվախնդիր,
իսկ նրա մարդկային
հմայքն ու վիթխարի
անհատականությունը
շատ ուսանելի
շերտեր ունեին
ընկերների,
ծանոթ-բարեկամների
համար…
Հիշատակն
արդարոց օրհնութեամբ
եղիցի…»:
Հայկականք
Օհանավանում
հայտնաբերված
դամբարանը
թողնում է 5-7-րդ
դարերի
կառույցի
տպավորություն.
Համլետ
Պետրոսյան
16.02.2024
Հիանալի
գյուտ է, միանշանակ.
Բացվել է պատահական,
բայց ուզում
եմ շնորհավորել
բոլորիս
նման գյուտի
առթիվ: Այս մասին
ֆեյսբուքյան
իր էջում
գրել է ԵՊՀ
մշակութաբանության
ամբիոնի վարիչ,
պատմական գիտությունների
դոկտոր, պրոֆեսր
Համլետ Պետրոսյանը՝
անդրադառնալով
Օհանավանում
օրերս հայտնաբերված
ժայռափոր
միջնադարյան
դամբարանին:
«Ես
միայն ծանոթ
եմ այս նկարներով
և դիտողություններս
էլ նախնական
են:
Այն թողնում
է վաղմիջնադարյան
կառույցի
տպավորություն՝
պատկից սյուների,
քանդակների
և խաչի տեսքը
ոնց-որ ցուցում
են 5-7-րդ դարերը:
Դժվար է
ասել՝ այն
դամբարան է՞,
մասունքարա՞ն
թե՞ մատուռ,
կամ էլ դրանց
համադրություն»,-
գրել է նա:
ՀՀ ԿԳՄՍ
նախարարություն
Պահպանության
Ծառայություն
ՊՈԱԿից հայտնում
են, որ հաշվի
առնելով Օհանավանում
օրերս հայտնաբերված
ժայռափոր
միջնադարյան
դամբարանի
նկատմամբ հանրային
մեծ հետաքրքրությունը՝
տեղեկացնում
են, որ հուշարձանի
տարածքում
առկա է քարաթափման
վտանգ:
Առաջիկայում
հնավայրում
կիրականացվեն
հնագիտական
աշխատանքներ.
հուշարձանը
կվկայագրվի
և կներառվի
նորահայտ
հուշարձանների
ցանկում:
Մինչ
այդ տարածքն
այցելությունների
համար փակ
կլինի:
Հիշեցնենք,
որ Օհանավանի
տարածքում՝ Քասախի
կիրճում, բնակիչներից
մեկը սեփական
տարածքում
հողային աշխատանքների
ժամանակ
հայտնաբերել
է միջնադարյան
ժայռափոր
դամբարան:
«Պատմամշակութային
արգելոց-թանգարանների
և պատմական
միջավայրի
պահպանության
ծառայություն»
ՊՈԱԿ-ի Արագածոտնի
մարզային ծառայության
կողմից դեպքն
արձանագրվել
և աշխատանքները
դադարեցվել
էին:
Հայերեն
փոխառությունները
ժամանակակից
թուրքերենում
2018/03/20
Սոնա Մինասյան
Թուրքագետ
Աշխարհի բոլոր
ժողովուրդները
իրենց պատմության
ընթացքում
կրել են
բազմաթիվ
փոփոխություններ,
ինչը և իր ազդեցությունն
է ունեցել
նրանց լեզուների
վրա: Բացառություն
չէ նաև
թուրքերենը,
որ իր
պատմության
ընթացքում
ենթարկվել
է մի շարք
փոփոխությունների[1]:
Թյուրքական ցեղերը
Փոքր Ասիա
քոչելուց
հետո տեղական
բնակչության
հետ խառնվելու
ընթացքում
աստիճանաբար
անցնում են նստակեցության՝
տեղացի բնակիչներից
յուրացնելով
երկրակեցության
և նստակյաց
կյանքի փորձը: Տեղացի
բնակիչները
ունեին բարձր նստակյաց
երկրագործական
մշակույթ,
տնտեսության
հարուստ փորձ, որը
սկսեցին յուրացնել
վաչկատուն
անասնապահները:
Եվ, իհարկե,
մշակութա-տնտեսական
ասիմիլյացման
գործում հաղթող էին դուրս
գալիս տեղացի բնակիչները:
Սակայն, ինչ վերաբերում
է լեզվական
ասիմիլյացիային,
ապա այստեղ
հաղթող էին դուրս
գալիս թյուրքական
բարբառները,
որ ուներ
մի քանի
հիմնավոր
պատճառներ,
որոնցից գլխավորներն
էին թյուրքերի
ամենից ավելի խոշոր
ընդհանրություն
լինելը, նրանց տիրապետող
դիրքը, թուրքերենի՝
ազգամիջյան
հաղորդակցության
լեզու դառնալը: Բացի վերոնշյալ
հիմնական
պատճառներից,
դա բացատրվում
է նաև այն
բանով, որ թյուրքական
լեզուն բավական հեշտ է օտարալեզու
բնակչության
կողմից յուրացնելու
համար, քանի որ
այն հնչյունական
տեսակետից
պարզ է, քերականությունը
ևս մեծ
դժվարություն
չի ներկայացնում:
Օրինակ` բայի խոնարհումը
անչափ պարզ է, արմատ-հիմքը
բոլոր բառերում անփոփոխ է: Դժվարություններ
չկան նաև
բառակազմության
ժամանակ: Նույնը չի կարելի
ասել Փոքր
Ասիայի և Բալկանների
տեղական լեզուների
համար: Օրինակ, հայոց լեզուն
շատ բարդ
է հնչյունական
և քերականական
տեսակետից:
Հունարենի
և սլավոնական
լեզուների
քերականությունները
նույնպես
բարդ են
ու դժվար՝
յուրացման
համար:
Տեղական փոխառությունների
շերտերը հեշտությամբ
կարելի է տարբերել ժամանակակից
թուրքերենում:
Բառապաշարի
բնագավառում
այդ փոխառությունները
պետք է փնտրել այն տերմինների
մեջ, որոնք
վերաբերում
են երկրագործությանը,
շինարարությանը
և նստակյաց
կյանքի կացարանների
առանձնահատկություններին,
ծովագնացությանը,
ձկնորսությանը,
այսինքն` այն տերմինների
մեջ, որոնք
բնորոշ չեն քոչվոր
անասնապահների
տնտեսության
և մշակույթի
համար: Թյուրքերը
վերցրել են նաև
շատ բառեր,
որոնք կապված են աշխարհագրական
միջավայրի,
կլիմայի, կենդանական
ու բուսական
աշխարհի տեղական առանձնահատկությունների
հետ[2]:
Ժամանակակից Թուրքիայի
թուրքերեն
գրական և բանավոր խոսքում տեղ գտած
մի շարք
բառեր գալիս են
հենց այդ
ժամանակներից:
Սրանց մի մասը
հունարենից
են, երեք
հինգերորդն
էլ` հայերենից[3]:
Փոխառությունները բառեր
են, որոնք
վերցվելով
մեկ այլ՝
աղբյուր լեզվից, յուրացվում
են տվյալ
լեզվով խոսողների
կողմից: Փոխառությունները
կարող են կատարվել
երկու ուղղությամբ՝
և՛ դեպի փոխառու,
և՛ դեպի փոխատու, ինչպես օրինակ թուրքերենի
և հայերենի
դեպքում
է: Բայց երբեմն կարող են
լինել անհամաչափություններ.
մի լեզուն
կարող է ավելի շատ
բառեր փոխառել, քան՝ մյուսը:
Այս պարագայում
աղբյուր լեզվի հասարակությունն
ունի ուժի,
հեղինակության
կամ էլ
հարստության
առավելություն,
որն էլ
այդ մտքերն
ու առարկաները
դարձնում
է ցանկալի
և օգտակար
փոխառվող
լեզվի համար:
Թուրքերեն գրական
լեզվի բառապաշարը
բաղկացած
է երկու մեծ բաժիններից՝
բուն թուրքական
բառեր և փոխառյալ բառեր: Թուրքերեն
լեզվի բառապաշարում
հիմնական
բառային ֆոնդի մեծ
մասը թյուրքական
է, օրինակ, մարդու մարմնի մասերը և օրգանները,
գերազանցապես
թյուրքական
են ազգակցության
եզրույթները,
թռչունների
ու կենդանիների
անունները,
բոլոր թվականները,
բացի նոր
ժամանակներում
փոխառված
միլիարդ (milyar) և միլիոն
(milyon) բառերից,
ինչպես նաև` շարժում
ցույց տվող գրեթե
բոլոր բայերը, բազմաթիվ ածականներ,
երկնային
լուսատուների
շատ անուններ:
Այսպիսին
է թուրքերենի
թյուրքական
շերտը, որն այդ
լեզվի հիմնական
և գլխավոր
բառաշերտն
է: Սակայն թուրքերի կողմից էթնիկական
ասիմիլյացման
պրոցեսում
(իսկ էթնիկական
ասիմիլյացիայի
հիմքը հենց լեզվական
ասիմիլյացիան
է) նրանց լեզվի մեջ
շատ բան
է մտել ասիմիլյացված
խմբերի լեզուներից[4]:
Թուրքերենն իր
պատմության
ընթացքում
շփումներ
է ունեցել
շատ լեզուների
հետ, որոնցից
ինչպես վերցրել, այնպես էլ այդ
լեզուներին
տվել է մի շարք
բառեր և լեզվական այլ տարրեր:
Համաձայն
որոշ ուսումնասիրությունների,
թուրքերենը
բառեր փոխառելով
շուրջ 20 լեզուներից,
մոտ 30 լեզուների
համար էլ դարձել
է փոխատու
լեզու: Թուրքերենը
փոխատու լեզու է հանդիսացել
չինարենի,
պարսկերենի,
արաբերենի,
հայերենի,
հունգարերենի,
ֆիններենի,
բուլղարերենի,
չեխերենի,
ռումիներենի,
իտալերենի,
հունարենի,
գերմաներենի,
անգլերենի
և այլ լեզուների
համար[5]: Թուրքերենում
կան փոխառություններ
արաբերենից,
պարսկերենից,
հունարենից,
իտալերենից,
ֆրանսերենից,
գերմաներենից,
անգլերենից,
ռուսերենից,
հայերենից
և այլ լեզուներից:
Թուրքերենը միշտ
ձգտել է չենթարկվել
հայերենի
ազդեցությանը:
Սակայն այսպիսի տպավորությունն
առերևույթ
է և խաբուսիկ:
Որքան էլ թուրքերենը
խուսափել
է հայերենից
բառեր, եզրեր փոխառնելուց
և, երբ փոխառության
անհրաժեշտություն
է եղել, առաջին հերթին դիմել է արաբերենին
և պարսկերենին,
բայց, այնուամենայնիվ,
նրան չի
հաջողվել
զերծ մնալ
հայերենի
ազդեցությունից,
և այսօր գրական թուրքերենում
և նրա բարբառներում
1500-ից ավելի
հայերեն բառեր կան,
զգալի մասն էլ
անփոխարինելի
է այլ համարժեքներով:
Բազմաթիվ
հայերեն բառեր գրանցվել
են թուրքերենի
բառարաններում,
բայց հաճախ
չի նշվել
այդ բառերի
հայկական
ծագումը: Գրական թուրքերենի
բառարաններում
նշվող բառերի թիվը 50-60-ից չի անցնում,
միչդեռ դրանք շատ
ավելին են[6]:
Թուրքերենում հայերեն
փոխառությունների վերաբերյալ
կան բազմաթիվ
հոդվածներ
և ուսումնասիրություններ,
որոնք իրականացվել
են և՛ հայ,
և՛օտարազգի
նշանավոր
գիտնականների
կողմից: Հայկական իրականության
մեջ նման
ուսումնասիրություն
իրականացնելու
առաջին քայլը պատկանում
է ականավոր
լեզվաբան
Հր. Աճառյանին:
Նա իր
«Հայերեն արմատական
բառարանի»
Ե գլխում գրում է, որ այդ
բաժինն իր գրքի
ամենայուրահատուկ
մասն է, որի նպատակն
է պարզել հայերենի ազդեցությունը
շրջակա օտար լեզուների
վրա:[7]:
Հր. Աճառյանը ձեռնամուխ
լինելով թուրքերենում
առկա հայերեն
բառերի որոնման գործին` նախ և առաջ
սկսում է
և՛ հայերենում,
և՛ թուրքերենում
առկա ընդհանուր
բառերը փնտրել նաև ալթայան
լեզվախմբում:
Ալթայան լեզուներում
թուրքերեն
ընդհանուր
բառերի բացակայությունը
հիմքեր էր տալիս
կարծելու,
որ այդ
բառերը հայերենից
կամ էլ
հայերենի
միջնորդությամբ
են փոխանցվել
թուրքերենին:
Այս հարցը
պարզելը կարևոր էր մեկ
այլ տեսանկյունից
ևս. թուրքերենը
տարածված
էր մինչև
Եվրոպա, և շատ մեծ
էր հավանականությունը,
որ այն
հայերենից
վերցրած բառերի համար կարող
էր դառնալ
փոխանցող
օղակ եվրոպական
լեզուներին:
Այսպիսով,
Հր. Աճառյանը
կոչ է անում
գավառական
բանահավաքներին`
հավաքել և
հրատարակել
հայկական
գավառներում
թուրք և թուրքախոս
ժողովուրդների
կողմից գործածվող
հայերեն բառերը: Հետագայում
ոչ շատ
թվով հայ
բանահավաքներ
նրանց կողմից գործածվող
հայերեն բառերը սկսում են հավաքել
և մի քանի
պարբերականներում`
այդ թվում`
«Յուշարձան»,
«Արևելք», «Ծաղիկ»
և այլն, տպագրել մի քանի
հարյուր բառերի ցուցակներ[8]:
«Բիւրակն» ամսագրի
1898թ. 34-35 համարում
տպագրվում
է ևս մեկ
հոդված` «Հայերէնէ փոխառեալ բառեր թուրքերենի
մեջ վերնագրով»,
որտեղ արդեն ներկայացվում
է բառերի ցուցակ, որը կազմվել
է 1887-1889թթ. ընթացքում
Կարինի շրջակայքում
և, մասնավորապես,
Թորթումի
կայմակամությունում (գավառապետարան-Ակունքի
խմբ.) կատարված հետազոտությունների
արդյունքում:
Ցուցակից
ներկայացնենք
մի քանի
բառ.
arıstuğ-առաստաղ
april-ապրիլ ամիսը
ander gala-անտեր
մնա՝ անեծքի
տեսակ
ahcik-աղջիկ
bızez-բզեզ
boçik-պոչիկ
evelik pancarı-ավելուկի
բանջար[9]:
Օտար լեզվաբաններից
թուրքերենում
հայերենից
փոխառյալ
բառերի ուսումնասիրությամբ
զբաղվողների
մեջ ամենանշանակալի
և ընդգրկուն
աշխատությամբ
հանդես է եկել իսլամի
և թուրքերենի
ուսումնասիրությամբ
զբաղվող պրոֆեսոր
Ռ. Դանկոֆը՝
«Հայերեն փոխառյալ բառեր թուրքերենում»
(“Armenian loanwords in Turkish”) ուսումնասիրությամբ,
որը ներառում
է իր և իր
նախորդների
կողմից նկատված բազմաթիվ բառեր: Ինչպես
նշում է Հ. Էրենը, Ռ. Դանկոֆի վերոհիշյալ
աշխատութունը
արժեքավոր
ներդրում
է թուրքերեն
լեզվի բնագավառում [10]:
Ռ.
Դանկոֆը նշում է, որ միշտ
չէ, որ
հեշտ է պարզել՝ թուրքերեն
բառը փոխ
է առնված հայերենից,
թե՝ ոչ:
Նրա հիմնական
ժողովածուն
ընդգրկում
է 806 բառ, որոնք գտնվում
են վերոնշյալ
գրքում, և հիմնականում
հավաստի են, քանի
որ հեղինակը
բերում է արժանահավատ
փաստեր:
Որոշելու համար,
թե արդյոք
թուրքերեն
բառը հայերենից
փոխառյալ
է, թե ոչ,
օգնության
են գալիս
հայկական
ձևաբանական
նշանները:
Դանկոֆը իր ժողովածուի
համար առանձնացրել
է դրանցից
մի քանիսը,
այդ թվում
և ժխտական
նախածանց
–ան,
(-ապ), որ
լայն տարածում
ունի հայերենում,
առկա է անգութ (ankut), անարատ
(anarat), անտեր
(ander), ապուշ
(abuş), անգետ
(anget) բառերի
սկզբում: Հետևյալ վերջածանցները
նույնպես
առկա են
հետևյալ թուրքերեն բառերում
.
-ag(ak)- lambak, լամբակ
(կանթին կապված պարան)
-an- laran, şaran, tapan
-eni- mormeni (böğürtlen-մոշ)
-noc- kökneç,
veznoc
-ot-karot, kosot, telot
և այլն[11]:
Ռ.
Դանկոֆի ժողովածուի
մեջ ամենաշատ
ներկայացվածը
փոքրացնող ik մասնիկն է: Երբեմն հենց միայն
այս վերջածանցի
առկայությունը
տեղիք է տալիս մտածելու,
որ թուրքերեն
բառը հայերեն
փոխառություն
է:
Այժմ մի
փոքր անդրադարձ
կատարենք
նաև տեղանուններին:
Ու. Բլեզինգը
մանրակրկիտ
քննությամբ
վերլուծել
է մի շարք
տեղանունների
կառուցվածքը
և ի հայտ է բերել այնպիսի
տեղանվանակերտ
ածանցներ,
որոնցից են՝ –եր–
Գալեր (կալ-եր), ուտ– Գաղնուտ,
Կոյդուտ (կաղին-ուտ),
Բոգուտ (բոգի-ուտ), հովիտ–
Մեցօվիտ (մեծ-հովիտ),
Սոխովիտ (սոխ-հովիտ), ավոր-Մեղվոր/Մեյվոր (Մեղր-ավոր),
Ծմակդափ (ծմակ-տափ)[12]:
ԳՐԱԿԱՆ
ԹՈՒՐՔԵՐԵՆՈՒՄ
ՏԵՂ ԳՏԱԾ
ՀԱՅԵՐԵՆ ՓՈԽԱՌՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ
ՑԱՆԿ
ագռավ > grav,
gravgrav – կապույտ
ագռավ
ադէ, ատէ > ade-
մայր, քույր
ալար (դանդաղություն,
ծուլություն),
ալարկոտ > alagot-
ծույլ
ալոճ > aluç,
aloç
ակօս > agos,
hagos, eğez, egos
ահա, ահան, հա,
ըհը, ըհըն > aha, ahan, ıhı, ıhın
աղբ > aghbun,
ahbun, ahpun, ahbin, ahb
աղջիկ, աղիջ > ağic, ahçık, hahçık. հայ կամ
ռուս աղջիկ:
այս/այսահար
> eysi/aysar. դև, սատանա: Անձ, որի
բնավորությունը,
կարծում են, թե փոփոխվում
է լուսնի ազդեցությամբ:
այր > ayr
արատ > arat, անարատ >
anarat, anarad
անանուխ >annık, ananux,
annux, anux-նանէ,
նանա
անդունդ > tantun. սպանել,
մեռցնել կամ փորձանքի
ենթարկել
իմաստներով
օգտագործվում
է միայն «tantuna gitmek»` «թանթունի
գնալ»
(անդունդը
ընկնել) դարձվածքում:
անիծ > anız. անիծ,
ոջիլ, հունձից
հետո մնացած
խոզանների,
դրանց վրա գոյացող
և մարդկային
մարմնի վրա քոր
առաջացնող
փոքր միջատ:
անիծած > anizaz-
ինքնագլուխ,
անպիտան
անուշ > anuş, anoş. սիրելի, քաղցր, մտերիմ:
Bir az daha, anoş, dedi Dilan: Մի քիչ
էլ համբերի,
անոշ,-ասաց Դիլանը:
աշտարակ > astarak-
բարձր տեղ
աչո, աչոն > aço,
açon, aco, aca – աղջիկ, քույրիկ
աստուած, աստված > asvas-
աստված
ապրիլ > abrıl,
abrel, aprul-ապրիլ
ամիսը
ապրիլ, ապրիս > abris- ապրես, կեցցես
ապուր > աբուր. apur,
abur, պաղապուր
> bağabar, հացապուր
> hasabır, օգտագործվում
է «աբուր-ջուբուր»
արտահայտության
մեջ՝ խառնիխուռն
կերված բաներ, տեղի
անտեղի խոսք՝ գործ,
արարք իմաստներով:
«Çocuklara abur cubur yedirmekten sakınmalı» «Անհրաժեշտ
է զգուշանալ
երեխաներին
աբուր-ջուբուր
կերցնելուց»:
առաստաղ > հ.ծ.բ.
arıstak, arustak, arısdah
առնետ > arnet-մեծ
մուկ
ավանակ > avanak, հ.ծ.բ.
նշանակում
է քուռակ. փխբ.` հեշտ խաբվող, միամիտ, անբան:
բադիկ > badik. բադի,
սագի և նման հավազգիների
ճուտ, ձագ:
բակ >peg, pag, pağ, peğ
բախտավոր > bahdavar,
bahtavar- բախտավոր,
հաջողակ
բազուկ > pazı, pezik
ճակընդեղի
տերև: «Bostan
pezik değil mi?/Yürek ezik
değil mi?»: «Սա
բազուկի բանջարանոց
չէ/ Իսկ
իմ սիրտը
տրտում չէ՞»:
բանջար > h.ծ.բ. bancar,
pencer, pancar
բաղարջ > pağaç
բամբակ > pampah,
pampik, panpığ
բարեկենդան > barekendan,
p’argendank’, pengerdenk (Կայսերի), pärgendänk (Թոքատ)
բերդ > pert
բորբոս > pırpoz,
porpuz (Էրզրում,
Կարս)
բոյն (բուն) > pin
բոշայ > poşa
բոց > pos, poslamak,
poç
բութ, բթանալ > put olmak- սուր
մի բանի
ծայրը կոտրել, բթացնել, pit- ծայրը
բութ
բուռ > pur,
bur, bor, por
բուք > puk,
pük
բրուտ > purut-
հողից պատրաստված
ամանեղեն,
կավե փոքրիկ
աման
գաթա > kete. յուղալի,
խմորով կամ առանց
խմորի պատրաստված
և մոխրի վրա եփվող
կարկանդակ:
«Kete: ekşimiş veya
ekşimemiş hamurdan
yapılan bir çeşit çörek»: «Գաթան թթու
կամ անթթու
խմորով պատրաստվող
մի տեսակ
կարկանդակ
է»:
գազար > gezer
գերան > keran,
keren
գնդակ > kındak
գոգնոց > kökneç
գոմեշ > kömüş, gömüş/gümüş. թուրքերեն
հոմանիշն
է manda, tomba, domba
գոմ > köm,
kom
գտակ, գդակ > kedak
գութան > քութան. «մեծ
արոր»: «Nasıl
kotan hopu toprağı yararak eveliğin kökünü ezer, çıkarır, beyliğn de öyle kökünü kazıp çıkarmak gerekir»: «Ինչպես որ գութանի
խոփը հողը
ճեղքում
է և ավելուկն
իր արմատով
տրորում, պոկում է, նույն կերպ
անհրաժեշտ
է բեյերի արմատը փորել, տեղից
շպրտել»: Այս մի
նախադասության
մեջ օգտագործվել
է երեք հայերեն բառ, որից
միայն գութան բառն է համարվում
գրական փոխառություն:
գունդ > günd
դարակ > terek, հ.ծ.բ.
դարան, գզրոց նշանակությամբ:
դատարկ > derdek,
terdek
եկաւ > egav,
egav etmek
եղբայր> հ.ծ.բ., ahbar,
ahbarik, abarik, abar
զիբիլ, զըբիլ, զիպիլ > zibil
թագավոր > հ.ծ.բ.
tekfur.
թամադա > tamada
թաշտ, թեշտ > deşt
թել > թել. հ.ծ.բ. նշանակում
է՝ դերձան,
մետաղե լար «Telis bitkisel
tellerden seyrek örülü büyük torba»:
«Թաղիսը թաղիք բուսական
թելերից ցանցառ կերպով հյուսված մեծ տոպրակ
է»:
թոռն > torun
թոք > tokuş
etmek-հազալ
ժամկոչ > zangoç, zangoş,
camgöz, հ.ծ.բ.
«Zangoç çanın iplerini çektiği için»: «Ժամկոչ
է, քանի որ զանգի
պարաններն
է քաշում»:
«Jamgoç Varujan’ın geldiğini gördü»: «Տեսավ, որ
ժամկոչ Վարուժանն
է գալիս»:
խազ, խազել > haz,
hazlamak, hizik
խանութ > hanot,
hanhut, anut, anüt, anutçu
խաչ > հ.ծ.բ.
haç. Պատմական
երկերում
օգտագործվում
է «haçlı seferleri»
«Խաչակիրների
արշավանքներ»,
իսկ գավառներում
խաչերկաթ
> haçirget բառը:
խաչերկաթ > haçırkat,
haçırget
խարդախ > herdıyh
խենթ > hent, hınt
խնձոր > henço(y)ik
կարմիր (ջուր) > garmir
cur (Argo) -գինի
կոլոտ > golot,
kolut
կոտոշ > հ.ծ.բ kodoş,
kuduş-եղջյուր
և փխբ. կավատ:
հակառակորդ > հ.ծ.բ.
hagaragort. Բռնավոր,
դավաճան. բեմում՝ ախոյանի դերով հանդես
եկող դերասան:
հատիկ > hedik. խաշած
ցորեն:
ճակնդեղ > çünkündür- բանջար:
ճերմակջուր > հ.ծ.բ. cermakçur
(Argo) օղի նշանակությամբ:
ճերմակ > carmak, çermak
մայիս > mayıs. մայիս
ամիսը:
մուրճ > հ.ծ.բ. murç,
morç
շալակ > şelek
ոսկի > oski
չիր > çir
ծիրանի, սալորի նման մրգերի
չորացրածը:
պառավ > barav
պար > bar
ջերմուկ > հ.ծ.բ. çermik
ջրհորդան > հ.ծ.բ. çörten
վարպետ > barbet
տաշտ > teşt, deşt
տասնհինգ
> հ.ծ.բ. dasnik,
tasnik- կավատ:
փեթակ > petek
փոթ > հ.ծ.բ. pot –հագուստի ծալք:
քավոր > kirve,
kirv
Ծանոթագրություններ
[1] F. Korkmaz, “Alıntı Kelimelerin Türkçeleşme Sürecinde Bazı Arapça Kelimelerin Görev Değişikliğine Uğraması
Üzerine”, İlmi Araştırmalar, İstanbul, Gökkubbe,
2007, s. 104, http://dergipark.gov.tr/download/article-file/73604
[2]Դ. Երեմեև, «Թուրքերի ծագումը», Երևան, «Հայաստան»,
1975, էջ
303-305:
[3] Z. Korkmaz, “Türkiye Türkçesinde Yazı Diline Girmiş Günlük Yaşamla İlgili Alıntı Sözler ve Ekler”,
s. 119 http://turkoloji.cu.edu.tr/YENI%20TURK%20DILI/zeynep_korkmaz_turkiye_turkcesi_yazi_diline_girmis_sozler_ekler.pdf
[4]Դ. Երեմեև,
«Թուրքերի
ծագումը», Երևան, «Հայաստան»,
1975, էջ
300:
[5]S. Er, “Dillerde
Kelime Alışverişi
ve Türkçe”, http://www.moraldunyasi.com/501-14-0-dillerde_kelime_alisverisi_ve_turkce.html (25.03.2017)
[6] Ն. Մկրտչյան, «Հայերենից
փոխառյալ
բառեր արդի թուրքերենի
բարբառներում»,
Երևան, «Ասողիկ», 2007թ., էջ 8:
[7] Հր.
Աճառյան, «Հայերեն արմատական
բառարան», Երևան, «ԵՊՀ
հրատ.», 1926թ., էջ
25:
[8] Ն. Մկրտչյան, նշված աշխ.,
էջ 4-5:
[9] Բեւեռագիր,
«Հայերէնէ
փոխառեալ
բառեր թուրքերէնի
մեջ», «Բիւրակն»,
№34-35, Կ. Պոլիս,
1898թ., էջ 626-628:
[10] H. Eren,
“Türkçedeki Ermenice Alıntılar Üzerine”, “Türk Dili Dil ve
Edebiyat Dergisi”, 1995, C:
1995/II, S: 524, s. 860, http://www.tdk.gov.tr/images/css/TDD/1995s524/1995s524_00_02_H_EREN.pdf
[11] R. Dankoff,
“Armenian Loanwords in Turkish”, Wiesbaden, “Harrassowitz”,
1995, p. 9-10:
[12] Հր.
Աճառյան, «Հայերեն արմատական բառարան», Երևան, «ԵՊՀ
հրատ.», 1926թ., էջ
11-12:
